Σημασία έχει να Πιστεύεις στη Θεωρία

       

Ο Βουδισμός δεν είναι Μουσειακό έκθεμα,

είναι  η "Ελεύθερη Θρησκεία",
 ένας Δρόμος για τη Σωτηρία

Μία διάλεξη του

Jorge Luis Borges

Κυρίες και Κύριοι,

          Το αποψινό μας θέμα είναι ο Βουδισμός. Δε θα μπω στη μακρά ιστορία που αρχίζει πριν από δυόμιση χιλιάδες χρόνια στο Μπενάρες, όταν ένας πρίγκηψ του Νεπάλ, ονόματι Σιντάρτα ή Γκοτάμα, που έφτασε να γίνει ο Βούδας, έθεσε σε κίνηση τον τροχό του Νόμου και κήρυξε την οκταπλή ατραπό ( ορθή γνώμη, ορθή σκέψη, ορθή ομιλία, ορθή συμπεριφορά, ορθός τρόπος ζωής ορθή προσπάθεια, ορθή φροντίδα, ορθή συγκέντρωση)  και τις τέσσερεις άγιες αλήθειες  (η παγκοσμιότητα του πόνου, η εγωκεντρική επιθυμία ως αίτιο του πόνου, η δυνατότητα εξάλειψης αυτού του αιτίου και η οκταπλή ατραπός που οδηγεί στην εξάλειψη του πόνου).
Θα μιλήσω για την ουσία αυτή της θρησκείας, που είναι η πιο διαδεδομένη στον κόσμο. Τα βασικά στοιχεία του βουδισμού διατηρούνται από τον πέμπτο αιώνα π.Χ. δηλαδή από την εποχή του Ηράκλειτου, του Πυθαγόρα, του Ζήνωνα, ως τις μέρες μας που ο δόκτωρ Σουζούκι τον διδάσκει στην Ιαπωνία. 

Τα στοιχεία αυτά έχουν μείνει τα ίδια. Σήμερα, βέβαια, η θρησκεία αυτή έχει επιστρωματωθεί από στοιχεία μυθολογίας και αστρονομίας, από μαγεία και ξένες δοξασίες. Επειδή, όμως, το θέμα είναι σύνθετο, θα περιοριστώ στα κοινά σημεία των διαφόρων αιρέσεων, που θα μπορούσε να πει κανείς πως αντιστοιχούν στο Χιναγιάνα ή Μικρό Όχημα.  (ο ένας από τους δύο δρόμους-κατευθύνσεις που οδηγούν στη λύτρωση-νιρβάνα  -ο άλλος είναι ο Μαχαγιάνα ή Μέγα Όχημα.  Ο λιγότερος μυστικιστικός, Χιναγιάνα,  εξασφαλίζει τη λύτρωση σε μικρότερο αριθμό ανθρώπων).   Αλλά ας εξετάσουμε πρώτα απ' όλα τη μακροζωία του βουδισμού. 

Η Μακροζωία αυτή μπορεί να αποδοθεί σε ιστορικές αιτίες. Ωστόσο αυτές οι αιτίες είναι τυχαίες ή, μάλλον, είναι συζητήσιμες και μαχητές. Εγώ νομίζω πως η μακροζωία οφείλεται σε δύο βασικούς λόγους. Ο πρώτος είναι η ανεκτικότητα του βουδισμού. Μια ανεκτικότητα εντελώς ασυνήθιστη, που δε συναντάται, όπως συμβαίνει μ' άλλες θρησκείες, μόνο σε κάποιες χρονικές περιόδους. Ο βουδισμός ήταν πάντα ανεκτικός.
Δεν προσέφυγε ποτέ στο σίδερο και στη φωτιά. Δεν πίστεψε ποτέ στην πειστικότητα αυτών των μέσων. Όταν ο Ασόκα, Αυτοκράτωρ της Ινδίας, έγινε βουδιστής, δεν προσπάθησε να επιβάλει σε κανέναν τη νέα του θρησκεία. Ένας καλός βουδιστής μπορεί να είναι ταυτόχρονα και λουθηρανός, μεθοδιστής, πρεσβυτεριανός, καλβινιστής, σιντοϊστής, ταοϊστής ή Καθολικός, μπορεί να είναι προσήλυτος του ισλάμ ή της ιουδαϊκής θρησκείας -είναι τελείως ελεύθερος. Απεναντίας σ' ένα χριστιανό, έναν εβραίο ή έναν μουσουλμάνο είναι ανεπίτρεπτο να είναι βουδιστής.

Η ανεκτικότητα του βουδισμού όχι μόνο δεν είναι αδυναμία, αλλά και αποτελεί μέρος της μοναδικότητας του. Πριν απ' όλα, ο βουδισμός ήταν αυτό που σήμερα θα μπορούσαμε να το πούμε γιόγκα. Τι θα πει η λέξη Γιόγκα ;

Η λέξη προέρχεται απ' τη λατινική "jugum", που θα πει ζυγός. Η γιόγκα είναι ένας ζυγός, μια πειθαρχία που επιβάλλεις στον εαυτό σου. Αν κατανοήσουμε αυτά που κήρυξε ο Βούδας σ' εκείνη την πρώτη του ομιλία στο Πάρκο των Ελαφιών στο Μπενάρες, πριν από δυόμιση χιλιάδες χρόνια, θα 'χουμε κατανοήσει το βουδισμό.  Το θέμα δεν είναι να τον κατανοήσεις, αλλά να τον νιώσεις βαθιά, να τον νιώσεις "ψυχή τε και σώματι". Εδώ, βέβαια πρέπει να πούμε πως ο βουδισμός δεν παραδέχεται την πραγματικότητα ούτε της ψυχής ούτε του σώματος. Θα προσπαθήσω να το εξηγήσω. 

Υπάρχει κι ένας δεύτερος λόγος για τη μακροζωία του. Ο βουδισμός απαιτεί από μας ισχυρή πίστη. Αυτό είναι φυσικό, αφού κάθε θρησκεία είναι μια πράξη πίστης. Και ο πατριωτισμός είναι πράξη πίστης. Έχω αναρωτηθεί συχνά: Τι σημαίνει να'σαι Αργεντινός;  Να είσαι Αργεντινός σημαίνει να αισθάνεσαι Αργεντινός. Τι σημαίνει, λοιπόν, να 'σαι βουδιστής ; Σημαίνει όχι να κατανοήσεις -γιατί αυτό μπορεί να γίνει μέσα σε λίγα λεπτά-, αλλά να αισθανθείς τις τέσσερις άγιες αλήθειες και την οκταπλή ατραπό. 
Θα 'λεγα πάντως, να μην πατήσουμε το πόδι μας σ' αυτή την ατραπό, που είναι οκταπλή λόγω της συνήθειας των Ινδιών να διαιρούν και να υποδιαιρούν, αλλά ν' ασχοληθούμε μόνο με τις τέσσερις άγιες αλήθειες.

Ύστερα, υπάρχει κι ο θρύλος του Βούδα. Έχουμε κάθε δικαίωμα να μην τον πιστέψουμε αυτόν τον θρύλο. Έχω έναν ιάπωνα φίλο, οπαδό του βουδισμού ζεν, με τον οποίο είχα κατά καιρούς πολύωρες και φιλικές συζητήσεις. Μια μέρα, του είπα πως εγώ πίστευα στην ιστορική αλήθεια του βούδα. πίστευα, δηλαδή -κι ακόμα πιστευω- πως, πριν από δυόμιση χιλιάδες χρόνια, υπηρξε πράγματι ένας πρίγκηψ του Νεπάλ, ονόματι Σιντάρτα ή Γκοτάμα, που έφτασε να γίνει ο Βούδας, δηλαδή ο Ξυπνητός, ο Πεφωτισμένος- σε αντιδιαστολή με όλους εμάς που κοιμόμαστε ή ονειρευόμαστε αυτό το μέγα όνειρο που λέγεται ζωή. Θυμάμαι μια φράση του Τζόις: "Η Ιστορία είναι ένας εφιάλτης απ' τον οποίο πασχίζω να ξυπνήσω".      
Ε, λοιπόν, ο Σιντάρτα, στα τριάντα του, κατάφερε να ξυπνήσει και να γίνει ο Βούδας. 

Κουβέντιαζα, που λέτε, με τον φίλο μου που ήταν Βουδιστής (εγώ δεν είμαι βέβαιος πως είμαι χριστιανός, αλλά είμαι βέβαιος πως δεν είμαι βουδιστής),  και του είπα: 

- "Γιατί να μην πιστέψω στον πρίγκηπα Σιντάρτα, που γεννήθηκε στο Καπιλοβαστού το εννιακόσια π.Χ.;".   Κι εκείνος μου αποκρίθηκε: 

-  "Γιατί δεν έχει καμία σημασία, σημασία έχει να πιστεύεις στη Θεωρία". 

Και συμπλήρωσε μ' ένα παράδειγμα που, όσο κι αν δε "στέκει", δεν παύει να είναι ευρηματικό. Είπε, δηλαδή, πως το να πιστεύεις στην ιστορική ύπαρξη του Βούδα ή ακόμα και να ενδιαφέρεσαι γι αυτήν, είναι το ίδιο σαν να συγχέεις τη σπουδή των μαθηματικών με τις βιογραφίες του Πυθαγόρα ή του Νεύτωνα. Ένα από τα θέματα διαλογισμού των μοναχών στα μοναστήρια της Κίνας και της Ιαπωνίας είναι αυτή ακριβώς η αμφισβήτηση της ύπαρξης του Βούδα. Αυτή είναι μία απ' τις αμφισβητήσεις με την οποία πρέπει κανείς να εμποτιστεί αν θέλει να φτάσει στην αλήθεια. 

Οι άλλες θρησκείες απαιτούν την ευπιστία μας. Αν είμαστε χριστιανοί, πρέπει να πιστεύουμε ότι ένα από τα τρία πρόσωπα του Θείου καταδέχτηκε να γίνει άνθρωπος, και σταυρώθηκε στην Ιουδαία.   Αν είμαστε μουσουλμάνοι, πρέπει να πιστεύουμε ότι δεν υπάρχει άλλος θεός απ' το Θεό κι ότι ο Μωάμεθ είναι ο προφήτης Του. 

Να, όμως που μπορούμε να είμαστε καλοί βουδιστές και να αρνούμαστε πως ο Βούδας υπήρξε, ή για να είμαστε πιο ακριβείς, μπορούμε να σκεφτόμαστε, πρέπει να σκεφτόμαστε, πως δεν έχει καμία σημασία η πίστη μας σε ιστορικά γεγονότα -σημασία έχει να πιστεύουμε στη Θεωρία. Εν πάση περιπτώσει, είναι τόσο όμορφος ο θρύλος του Βούδα, που δεν μπορώ να μη σας τον πω. 

Οι Γάλλοι αφοσιώθηκαν με πολλή προσοχή  στη μελέτη του θρύλου του Βούδα. Το επιχείρημα τους είναι το εξής: η βιογραφία του Βούδα δεν είναι παρά μια καταγραφή των γεγονότων που συνέβησαν σ' έναν μόνο άνθρωπο μια συγκεκριμένη, σύντομη χρονική περίοδο. Μπορεί τα πράγματα να συνέβησαν έτσι, μπορεί και όχι. Αντίθετα, ο θρύλος του Βούδα φώτισε κι εξακολουθεί να φωτίζει εκατομμύρια ανθρώπους. Ο θρύλος είναι αυτός που ενέπνευσε τόσους όμορφους πίνακες, γλυπτά και ποιήματα. Εκτός από θρησκεία, ο βουδισμός είναι και μυθολογία και κοσμολογία και μεταφυσικό σύστημα -ή μάλλον, μια σειρά μεταφυσικά συστήματα που είναι μεταξύ τους σε δυσαρμονία και αντιπαράθεση.

Όσο, λοιπόν, και να μη σου επιβάλλεται να τον πιστέψεις, ο θρύλος του Βούδα είναι διαφωτιστικός. Στην Ιαπωνία, επιμένουν στη μη ιστορικότητα του Βούδα, επιμένουν στη Θεωρία. Τέλος πάντων, ο θρύλος ξεκινά στους ουρανούς. Υπάρχει στους ουρανούς κάποιος που, αιώνες ολόκληρους (θα μπορούσαμε να πούμε: έναν άπειρο αριθμό αιώνων), τελειοποιούσε τον εαυτό του ώσπου κατάλαβε πως, στην επόμενη ενσάρκωσή του, θα ήταν ο Βούδας.

Επιλέγει, λοιπόν, την ήπειρο στην οποία πρέπει να γεννηθεί. Κατά τη βουδιστική κοσμογονία, ο κόσμος είναι χωρισμένος σε τέσσερις τριγωνικές ηπείρους και στο κέντρο υπάρχει ένα χρυσό βουνό: το Όρος Μερού. Ο Βούδας θα γεννηθεί στον τόπο που σήμερα αποκαλούμε Ινδία.  Επιλέγει τον αιώνα στον οποίο θα γεννηθεί. Επιλέγει την κάστα του, τη μητέρα του. Φτάσαμε, λοιπόν, στο επίγειο μέρος του θρύλου. Υπάρχει μια βασίλισσα, η Μάγια. "Μάγια" σημαίνει ψευδαίσθηση. Η βασίλισσα βλέπει ένα όνειρο που σε μας μπορεί να φαίνεται εξωφρενικό, όχι, όμως, και στους Ινδούς.

Η Μάγια, γυναίκα του βασιλιά Σουδοδάνα, βλέπει στ' όνειρο της πως ένας λευκός ελέφας με έξι χαυλιόδοντες, που περιπλανιόταν στα χρυσά βουνά, εισχωρεί στο αριστερό πλευρό της, χωρίς να την πονέσει καθόλου. Ξυπνάει. Ο βασιλιάς καλεί τους αστρολόγους του, κι εκείνοι του μηνύουν πως η βασίλισσα θα φέρει στο φως έναν γιο που θα γίνει ή ο αυτοκράτορας τής Γης ή ο Βούδας, ο Ξυπνητός, ο Πεφωτισμένος, το ον που έχει προορισμό να σώσει την ανθρωπότητα. Όπως θα περίμενε κανείς, ο βασιλιάς προτιμά την πρώτη μοίρα: θέλει τον γιο του να γίνει αυτοκράτορας της Γης. 

Ας επιστρέψουμε για λίγο στη λεπτομέρεια του λευκού ελέφαντα με τους έξι χαυλιόδοντες. Ο Όλντενμπεργκ παρατηρεί πως ο ελέφας στην Ινδία είναι ένα συνηθισμένο οικιακό ζώο. Όσο για το λευκό, ήταν ανέκαθεν το χρώμα που συμβόλιζε την αθωότητα.  Γιατί, όμως, έξι χαυλιόδοντες ; Πρέπει να 'χουμε κατά νου (κάπου κάπου χρειάζεται και η Ιστορία) ότι ο αριθμός έξι, που για μας είναι αυθαίρετος και κάπως άβολος (εμείς προτιμάμε το τρία ή το εφτά), δεν είναι τυχαίος στην Ινδία, όπου πιστεύεται πως υπάρχουν έξι διαστάσεις στο χώρο: πάνω, κάτω, μπροστά, πίσω, αριστερά, δεξιά. Να, λοιπόν, που ένας λευκός ελέφας με έξι χαυλιόδοντες δεν είναι εξωφρενικό για τους Ινδούς.  

Ο βασιλιάς καλεί  του μάγους του, και η βασίλισσα γεννάει ανώδυνα. Μια συκιά γέρνει τα κλαδιά της να τη βοηθήσει. Το παιδί γεννιέται όρθιο και, μόλις γεννιέται, κάνει τέσσερα βήματα: προς το Βορρά, προς το Νότο, προς την Ανατολή, προς τη Δύση -και λέει με λιονταριού φωνή: "Είμαι ο Απαράμιλλος, αυτή θα είναι η τελευταία μου γέννηση". Οι Ινδοί πιστεύουν σ' έναν άπειρο αριθμό πρότερων γεννήσεων. Τέλος πάντων, μεγαλώνει το πριγκιπόπουλο και εξελίσσεται στον καλύτερο τοξότη, στον καλύτερο ιππέα, στον καλύτερο κολυμβητή, στον καλύτερο αθλητή, στον πιο καλλιγράφο, προκαλώντας σύγχυση σ' όλους τους σοφούς (εδώ μπορούμε να σκεφτούμε τον Χριστό και τους διδασκάλους). Στα δεκάξι του, παντρεύεται. 

Ο πατέρας, όμως, ξέρει -του το 'χουν πει οι αστρολόγοι- πως ο γιος του διατρέχει τον κίνδυνο να γίνει ο Βούδας, ο άνθρωπος που θα σώσει όλους τους άλλους, αν γνωρίσει τέσσερεις πραγματικότητες: τα γηρατειά, την αρρώστια, το θάνατο και τον ασκητισμό. Οπότε, κλείνει τον γιο του στο παλάτι και του προμηθεύει ένα χαρέμι. Δεν θα σας πω τον αριθμό των γυναικών του χαρεμιού, γιατί προφανώς έχουμε να κάνουμε με μια υπερβολή των Ινδών. Αλλά και γιατί να μη τον πω ; Ήταν ογδόντα τέσσερεις χιλιάδες.

Ο πρίγκιπας ζει ζωή χαρισάμενη. Δεν ξέρει πως υπάρχουν βάσανα στον κόσμο- και πως να ξέρει, αφού του 'χουν αποσιωπήσει τα γηρατειά, αρρώστια, το θάνατο ; Τη μέρα, όμως, που ήταν γραφτό να γίνει, βγαίνει με την άμαξα του μέσα από μία από τις τέσσερις πύλες του τετράγωνου παλατιού -ας πούμε, τη βόρεια. Δεν περνάει πολλή ώρα, και στο δρόμο του συναντάει ένα πλάσμα διαφορετικό απ' όλα όσα είχε συναντήσει ως τότε: είναι σκυφτό, ζαρωμένο, φαλακρό, βαδίζει με κόπο και στηρίζεται σε μια μαγκούρα. Ο πρίγκιπας ρωτάει ποιος είναι αυτός ο άνθρωπος, αν πρόκειται στ' αλήθεια για άνθρωπο. Ο αμαξάς τού απαντάει πως είναι ένας γέρος και πως όλοι έτσι θα γίνουμε αν συνεχίσουμε να ζούμε.

Ο πρίγκιπας γυρίζει στο παλάτι αναστατωμένος. Στις έξι μέρες πάνω, ξαναβγαίνει -αυτή τη φορά, απ' τη νότια πύλη. Σ' ένα χαντάκι βλέπει έναν άνθρωπο ακόμα πιο παράξενο: έχει τη χλομάδα της λέπρας, και το πρόσωπο του είναι παραμορφωμένο. Ο πρίγκιπας ρωτάει ποιος είναι αυτός ο άνθρωπος, αν πρόκειται στ' αλήθεια για άνθρωπο. Είναι ένας άρρωστος, του αποκρίνεται ο αμαξάς, κι όλοι έτσι θα γίνουμε αν συνεχίσουμε να ζούμε. 

Αρκετά ανήσυχος πια, ο πρίγκιπας γυρίζει στο παλάτι, για να ξαναβγεί μετά από έξι μέρες. Βλέπει τότε έναν άνθρωπο που δείχνει να κοιμάται και που το χρώμα του δεν είναι της ζωής το χρώμα. Τον κουβαλάνε άλλοι. Ρωτάει ποιος είναι. Ο αμαξάς τού λέει πως ο άνθρωπος αυτός είναι πεθαμένος και πως όλοι θα γίνουμε σαν κι αυτόν όταν θα 'χουμε ζήσει κάμποσο. 

Ο πρίγκιπας είναι απελπισμένος. Τρεις φοβερές αλήθειες του αποκαλύφθηκαν: η αλήθεια των γηρατειών, της αρρώστιας και του θανάτου. Ξαναβγαίνει για τέταρτη φορά. Ο άνθρωπος τον οποίο βλέπει τώρα, είναι σχεδόν γυμνός, και το πρόσωπο του, γαλήνιο. Ρωτάει ποιος είναι. Του λένε πως είναι ένας ασκητής, ένας άνθρωπος που απαρνήθηκε τα πάντα και κέρδισε τη μακαριότητα. 

Τότε ο πρίγκιπας παίρνει την απόφαση ν' απαρνηθεί τα πάντα -αυτός, με την τόσο πλουσιοπάροχη ζωή. Ο βουδισμός πιστεύει στη χρεία του ασκητισμού, μόνον αφού έχει δοκιμαστεί η ζωή. Δεν πιστεύει πως μπορεί κανείς ν' αρχίσει απαρνούμενος οτιδήποτε. Πρέπει ν' αδειάσεις πρώτα το ποτήρι της ζωής, κι ύστερα ν' απαγκιστρωθείς απ' αυτήν -όχι, όμως, πριν τη μάθεις καλά. 

Ο πρίγκιπας παίρνει την απόφαση να γίνει ο Βούδας. Εκείνη τη στιγμή, του φέρνουν το μαντάτο: η γυναίκα του, η Γιασοδάρα, γέννησε τον γιο του. 
"Ένας δεσμός σφυρηλατήθηκε!"  φωνάζει.  Είναι ο γιος που τον δένει με τη ζωή. Γι αυτό του δίνει τ' όνομα Ραχούλα (σημαίνει δεσμός). Τώρα, στο χαρέμι, ο Σιντάρτα κοιτάζει όλες εκείνες τις νέες κι όμορφες γυναίκες, και τις βλέπει γριές και λεπριασμένες.  Πηγαίνει στο δωμάτιο της γυναίκας του. Εκείνη κοιμάται, το μωρό στην αγκαλιά της. Σκύβει να τη φιλήσει, μα δεν το κάνει, γιατί φοβάται μήπως δεν μπορέσει να την εγκαταλείψει, και φεύγει.  

Ψάχνει για δασκάλους. Εδώ φτάνουμε σ' ένα σημείο της βιογραφίας του που μπορεί να μην είναι θρύλος. Γιατί να μας τον δείχνουν μαθητή δασκάλων που μια μέρα θα τους εγκαταλείψει ; Οι δάσκαλοι του διδάσκουν τον ασκητισμό, τον οποίο εφαρμόζει για πολλά χρόνια.  Στο τέλος, βρίσκεται πεσμένος σ' έναν κάμπο, ακίνητος, και οι θεοί που τον βλέπουν απ' τους τριάντα τρεις ουρανούς, τον νομίζουν πεθαμένο. "Όχι, δεν είναι πεθαμένος" λέει ένας από τους θεούς, ο πιο σοφός. "Θα γίνει ο Βούδας."  Ο πρίγκιπας ξυπνάει, τρέχει σ' ένα ποταμάκι που είναι εκεί κοντά, παίρνει λίγη τροφή και κάθεται κάτω απ' την ιερή συκιά -θα μπορούσαμε να πούμε πως είναι το δέντρο του Νόμου. 

Ακολουθεί ένα μαγικό ιντερλούδιο, που έχει και το αντίστοιχό του στα Ευαγγέλια: η πάλη με τον δαίμονα. Ο δαίμονας λέγεται Μάρα. Θυμάστε που λέγαμε για κείνη τη λέξη "nightmare"- ο δαίμων της νύχτας. Ο δαίμονας ξέρει πως είναι κυρίαρχος του κόσμου, μα τώρα νιώθει τον κίνδυνο και βγαίνει απ' το παλάτι του. Οι χορδές των μουσικών του οργάνων έχουν σπάσει, το νερό στα πηγάδια του έχει στερέψει. Καλεί τους υποτακτικούς του, ανεβαίνει σ' έναν ελέφαντα κι εγώ δεν ξέρω πόσα χιλιόμετρα ψηλό, πολλαπλασιάζει τα χέρια και τα όπλα του, και χιμάει στον πρίγκιπα. Είναι σούρουπο, κι ο πρίγκιπας είναι καθισμένος κάτω απ' το δέντρο της γνώσης, το δέντρο που γεννήθηκε την ίδια μ' αυτόν. 

Ο δαίμονας και η στρατιά του (τίγρεις, λιοντάρια, καμήλες, ελέφαντες και τερατόμορφοι πολεμιστές) του εξακοντίζουν βέλη. Τα βέλη γίνονται λουλούδια. Βουνά ολόκληρα φωτιάς του στέλνουν, κι οι φλόγες σχηματίζουν σκιάδι πάνω απ' το κεφάλι του. Ακίνητος, με σταυρωμένα χέρια, ο πρίγκιπας διαλογίζεται. Μπορεί και να μην έχει καταλάβει πως του επιτίθενται. Στοχάζεται για τη ζωή, πλησιάζει τη νιρβάνα, τη σωτηρία. Προτού ακόμα βασιλέψει ο ήλιος, ο δαίμονας έχει νικηθεί. Ακολουθεί μια μακριά νύχτα διαλογισμού. Με το ξημέρωμα, ο Σιντάρτα δεν είναι πια ο Σιντάρτα . Είναι ο Βούδας: έχει φτάσει στη νιρβάνα. 

Αποφασίζει να διδάξει το Νόμο. Σηκώνεται -τώρα που έχει σωθεί, θέλει να σώσει και τους άλλους. Δίνει το πρώτο του κήρυγμα στο Πάρκο των Ελαφιών, στο Μπενάρες. Ύστερα θα 'ρθει το κήρυγμα της φωτιάς. Τα πάντα είναι έμπυρα: σώματα, ψυχές -όλα φλέγονται. Τα ίδια έλεγε, περίπου αυτή την εποχή, και ο Ηράκλειτος ο Εφέσιος.

Ο νόμος του δεν είναι ο νόμος του ασκητισμού, γιατί, κατά τον Βούδα, ο ασκητισμός είναι σφάλμα. Ο άνθρωπος δεν πρέπει να εγκαταλείπεται στη σαρκική ζωή, γιατί η σαρκική ζωή είναι ταπεινή, αναξιόπρεπη, επαίσχυντη και θλιβερή. Το ίδιο κι ο ασκητισμός: είναι αναξιόπρεπος και θλιβερός. Κηρύσσει τη Μέση Οδό -για να χρησιμοποιήσω και λίγη θεολογική ορολογία- και θα ζήσει άλλα σαράντα τόσα χρόνια, αφοσιωμένα στη διδασκαλία.  Θα μπορούσε να μείνει αθάνατος, αλλά επιλέγει ο ίδιος τη στιγμή του θανάτου του, όταν έχει μεγαλώσει πια ο αριθμός των μαθητών του. 

Πεθαίνει στο σπίτι ενός σιδερά. Οι μαθητές του τον περιστοιχίζουν. Βρίσκονται σε απόγνωση. Τι θα κάνουν χωρίς αυτόν; Τους λέει πως δεν υπάρχει, πως είναι ένας άνθρωπος σαν κι αυτούς, αλλά τους αφήνει το νόμο του. 

Εδώ έχουμε μια μεγάλη διαφορά με τον Χριστό. Νομίζω πως ο Χριστός είπε στους μαθητές του πως, κάθε φορά που θα μαζεύονται δύο. Εκείνος θα είναι ο τρίτος. Απεναντίας, ο Βούδας τους λέει, σας αφήνω το νόμο μου. Είχε ήδη δηλαδή, με το πρώτο του κήρυγμα, θέσει σε κίνηση τον τροχό του Νόμου. Αργότερα θ' αρχίσει η ιστορία του βουδισμού, με τις πολλές του διακλαδώσεις: το λαμαϊσμό, τον μαγικό βουδισμό, το Μαχαγιάνα η Μέγα Όχημα, που θα το διαδεχθεί το Χιναγιάνα ή Μικρό Όχημα, το βουδισμό ζεν της Ιαπωνίας. 

Κατά τη γνώμη μου, αν υπάρχουν δύο βουδισμοί που μοιάζουν, που είναι σχεδόν ταυτόσημοι, είναι αυτός που κήρυξε ο Βούδας, κι αυτός που διδάσκεται σήμερα στην Κίνα και την Ιαπωνία: ο βουδισμός ζεν. Οι άλλοι είναι μυθολογικές επικαλύψεις, παραμύθια. δε λέω, μερικά απ' αυτά τα παραμύθια είναι ενδιαφέροντα. Είναι γνωστό πως ο Βούδας μπορούσε να κάνει θαύματα. Ωστόσο, όπως κι ο Χριστός, δεν ήθελε να τα κάνει, δεν του άρεσαν. Τα θεωρούσε χυδαία επίδειξη. Θα σας πω, όμως, μια ιστορία: την ιστορία της γαβάθας από σανταλόξυλο. 

Σε μια πόλη της Ινδίας, ένας έμπορος φτιάχνει μια γαβάθα από σκαλιστό σανταλόξυλο. Βάζει τη γαβάθα στην κορυφή ενός πανύψηλου σωρού από καλάμια που τα 'χει αλείψει με λίπος, και διαλαλεί πως θα χαρίσει τη γαβάθα σ' όποιον καταφέρει να την πιάσει. Μάταια πασκίζουν κάποιοι αιρετικοί δάσκαλοι. Άλλοι προσπαθούν να δωροδοκήσουν τον έμπορο για να λέει πως τα κατάφεραν. Ο έμπορος αρνείται, και τότε καταφθάνει ένας απ' τους μικρούς μαθητές του Βούδα, που τ' όνομα του δεν εμφανίζεται παρά μόνο σ' αυτό το επεισόδιο. Ο μαθητής, λοιπόν, υψώνεται στον αέρα, φέρνει πετώντας έξι στροφές γύρω απ' τη γαβάθα, την πιάνει και τη δίνει στον έμπορο. Όταν ο Βούδας πληροφορήθηκε τα καθέκαστα, απέβαλε τον μαθητή από την τάξη επειδή είχε καταδεχθεί κάτι τόσο ανάξιο. 
Και ο Βούδας, όμως έκανε θαύματα, όπως αυτό, για παράδειγμα, ένα θαύμα αβροφροσύνης:  Ο βούδας πρέπει να διασχίσει μια έρημο μες στο καταμεσήμερο. Από τους τριάντα τρεις ουρανούς τους, οι θεοί του ρίχνουν ο καθένας τους από ένα αλεξήλιο.  Ο βούδας, που δεν θέλει να προσβάλει κανέναν απ' τους θεούς, μεταμορφώνεται σε τριάντα τρεις Βούδες, έτσι ώστε κάθε θεός, από ψηλά, να βλέπει κι έναν Βούδα προστατευμένο απ' το αλεξήλιο που αυτός του έριξε. 

Ανάμεσα στις ιστορίες για τον Βούδα, υπάρχει μια εξόχως διαφωτιστική: η παραβολή του βέλους. Ένας άνθρωπος πληγώνεται σε μια μάχη, μα δεν αφήνει να του βγάλουν το βέλος. Θέλει πρώτα να μάθει τ' όνομα του τοξότη, σε ποια κάστα ανήκει, από τι είναι φτιαγμένο το βέλος, που στεκόταν ο τοξότης κείνη τη στιγμή, πόσο μακρύ είναι το βέλος. Την ώρα που γίνονται όλες αυτές οι συζητήσεις, πεθαίνει.     "Εγώ, όμως" λέει ο Βούδας, "διδάσκω πως να βγάζουμε το βέλος''. 
Τί είναι, λοιπόν, το βέλος; Είναι το σύμπαν. Το βέλος είναι η έννοια του Εγώ, η έννοια κάθε πράγματος  που είναι γαντζωμένο πάνω μας. Ο βούδας λέει πως δεν πρέπει να χάνουμε τον καιρό μας με άχρηστα ερωτήματα. Για παράδειγμα: είναι άπειρο  το σύμπαν ή πεπερασμένο; Θα ζήσει ο Βούδας μετά τη νιρβάνα ή όχι; Όλα αυτά είναι ανώφελα. Αυτό που έχει σημασία, είναι να βγάλουμε το βέλος. Πρόκειται για ένα είδος εξορκισμού, μια επιταγή σωτηρίας.  

Λέει ο Βούδας: "Όπως ο απέραντος ωκεανός δεν έχει παρά μόνο μία γεύση, τη γεύση του αλατιού, έτσι και η γεύση του νόμου είναι η γεύση της σωτηρίας". 
Ο νόμος τον οποίο διδάσκει, μπορεί να είναι απέραντος όπως ο ωκεανός, αλλά έχει μόνο μία γεύση: τη γεύση της σωτηρίας. Οι συνεχιστές του χάθηκαν (ή αντίθετα, βρήκαν πάρα πολλά) σε μεταφυσικές αναλύσεις. Δεν είναι αυτός, όμως, ο σκοπός του βουδισμού. Ένας βουδιστής μπορεί να πρεσβεύει όποια θρησκεία θέλει, αρκεί ν' ακολουθεί το νόμο. Αυτά που έχουν σημασία, είναι η σωτηρία και οι τέσσερις άγιες αλήθειες: ο πόνος, η αιτία του πόνου, η καταπολέμηση του πόνου και ο τρόπος να φτάσεις στην καταπολέμηση. Στο τέλος είναι η νιρβάνα. Η σειρά των αληθειών δεν έχει σημασία. Λέγεται, πάντως, πως αντιστοιχούν σε μια αρχαία ιατρική παράδοση: ασθένεια, διάγνωση, θεραπεία, ίαση. Εν προκειμένω, ίαση είναι η νιρβάνα. 

Μπαίνουμε τώρα στα δύσκολα -"δύσκολα"-, γιατί τα Δυτικά μυαλά μας έχουν μια τάση ν' αποβάλλουν ορισμένα πράγματα. Ένα απ' τα αυτά είναι η μετενσάρκωση, που για μας είναι μια έννοια κατ' εξοχήν ποιητική. Δεν λέω "μετεμψύχωση", γιατί... 

....ο βουδισμός αρνείται την ύπαρξη της ψυχής. Αυτό που "μεταφέρεται", είναι το κάρμα, ένα είδος νοητικού οργανισμού  που ενσαρκώνεται άπειρες φορές. 

Στη Δύση, η ιδέα αυτή διακηρύχθηκε από πολλούς στοχαστές.  Εξοχότερος όλων, ο Εμπεδοκλής, που αναγνώρισε την ασπίδα με την οποία είχε πολεμήσει στον Τρωικό Πόλεμο, όταν είχε άλλο όνομα.
Ενώ στο Δέκατο Βιβλίο της Πολιτείας του Πλάτωνα υπάρχει το όνειρο του Ήρα, ενός στρατιώτη που είδε τις ψυχές να διαλέγουν τη μοίρα τους πριν πιουν από τον ποταμό της Λησμοσύνης: ο Αγαμέμνων διαλέγει να γίνει αετός,  ο Ορφέας, κύκνος, κι ο Οδυσσέας -που κάποτε λεγόταν και Κανένας- διαλέγει να γίνει ο πιο ταπεινός, ο πιο άσημος άνθρωπος.  

Κάπου ο Εμπεδοκλής ο Ακραγαντίνος θυμάται τις περασμένες του ζωές: 
"Ήμουν κορίτσι, ήμουν κλαδί, ήμουν ελάφι κι ήμουνα ψάρι άλαλο που ξέβρασε η θάλασσα". 

Ο Καίσαρ αποδίδει αυτή τη θεωρία στους δρυΐδες. Ο κέλτης ποιητής Ταλιέσιν λέει πως δεν υπάρχει ούτε μία μορφή στο σύμπαν που να μην την πήρε κατά καιρούς: 

"Υπήρξα στρατηλάτης, υπήρξα ένα σπαθί σε κάποιο χέρι, υπήρξα γέφυρα πάνω από εξήντα ποταμούς, μου έκαναν μάγια στον αφρό της θάλασσας, υπήρξα αστέρι, υπήρξα φως, υπήρξα δέντρο, υπήρξα λέξη σε βιβλίο, ήμουν βιβλίο στην αρχή". Υπάρχει κι ένα ποίημα του Νταρίο, ίσως το πιο ωραίο απ' όσα έχει γράψει, που αρχίζει έτσι: "Ήμουν στρατιώτης που πλάγιασε στην κλίνη / της Κλεοπάτρας της βασίλισσας... 

Η μετενσάρκωση είναι απ' τα αγαπημένα θέματα της λογοτεχνίας. Τη συναντάμε επίσης στους μυστικούς. Ο Πλωτίνος λέει πως το πέρασμα απ' τη μια ζωή στην άλλη είναι σαν να πλαγιάζεις σε διαφορετικά κρεβάτια και σε διαφορετικά δωμάτια. Φαντάζομαι πως ο καθένας μας αισθάνθηκε, τουλάχιστον μία στιγμή στη ζωή του, πως είχε ξαναζήσει αυτή τη στιγμή σε κάποια περασμένη του ζωή. 

Στο υπέροχο ποίημα του "Sudden Light", ο Ντάντε Γκαμπριέλ Ροσέτι γράφει: "I have been here before" ("Έχω ξανάρθει εδώ"). Ο ποιητής απευθύνεται σε μια γυναίκα που έχει κατακτήσει ή πρόκειται να κατακτήσει, και της λέει: "Ήσουν δικιά μου κάποτε κι ήσουν δικιά μου άπειρες φορές και θα 'σαι δικιά μου για πάντα".  Αυτό μάς οδηγεί στη θεωρία των κύκλων, που συγγενεύει τόσο με το βουδισμό και που αντέκρουσε ο Ιερός Αυγουστίνος στην Πολιτεία του θεού. 

Θέλω να πω, οι στωικοί και οι πυθαγόρειοι είχαν πάρει το μήνυμα της ινδικής θεωρίας: πως το σύμπαν, δηλαδή, αποτελείται από άπειρους κύκλους, που διαιρούνται σε κάλπα. Το κάλπα ξεπερνά την ανθρώπινη φαντασία. Φέρτε στο νου σας ένα σιδερένιο τείχος. Το τείχος είναι δέκαξι μίλια ψηλό, και κάθε εξακόσια χρόνια το χαϊδεύει ένα άγγελος. Το χαϊδεύει μ' ένα αραχνοΰφαντο πανί απ' το Μπενάρες. Όταν το πανί θα 'χει βιαβρώσει εντελώς αυτό το πανύψηλο σιδερένιο τείχος, τότε θα 'χει περάσει η πρώτη μέρα ενός από τα κάλπα. Οι θεοί ζουν όσο διαρκεί ένα κάλπα. Μετά πεθαίνουν.  

Η ιστορία του σύμπαντος χωρίζεται σε κύκλους, και μες σ' αυτούς τους κύκλους υπάρχουν μεγάλες εκλείψεις όπου δεν μένει τίποτα -ή, μάλλον, μένουν μόνο τα λόγια της Βέδας. 

Αυτά τα λόγια είναι τ' αρχέτυπα απ' τα οποία δημιουργούνται τα πράγματα. Ακόμα και η θεότητα Βράχμα πεθαίνει και ξαναγεννιέται. Υπάρχει μια αρκετά δραματική στιγμή όταν ο Βράχμα βρίσκεται στο παλάτι του. Έχει μόλις ξαναγεννηθεί μετά από ένα τέτοιο κάλπα, μετά από μια τέτοια έκλειψη. Διατρέχει όλα τα δωμάτια που είναι άδεια. Σκέφτεται άλλους θεούς. Οι άλλοι θεοί εμφανίζονται στις προσταγές του, πιστεύοντας πως ο Βράχμα τους έχει δημιουργήσει, αφού έχουν ξανάρθει εδώ. 
Ας μείνουμε για λίγο σ' αυτή την άποψη για την ιστορία του σύμπαντος. Στο βουδισμό δεν υπάρχει θεός, ή κι αν υπάρχει, δεν έχει τόση σημασία. Σημασία έχει να πιστεύεις πως η μοίρα σου έχει προκαθοριστεί απ' το κάρμα ή κάρμαν σου. Αν συμβαίνει να 'χω γεννηθεί στο Μπουένος Άιρες το 1899, αν συμβαίνει να 'μαι τυφλός, να συμβαίνει να σας δίνω σήμερα αυτή τη διάλεξη, όλα αυτά είναι έργο της προτέρας μου ζωής. Δεν υπάρχει ούτε ένα γεγονός της ζωής μου που να μην είναι προκαθορισμένο απ' την προτέρα μου ζωή. Αυτό είναι το κάρμα. Και το κάρμα, όπως σας το είπα ήδη, είναι ένα είδος νοητικής κατασκευής μιας λεπτεπίλεπτης νοητικής κατασκευής. 

Κάθε στιγμή της ζωής μας, πλέκουμε και διαπλέκουμε το κάρμα μας. Και δεν πλέκουμε μονάχα με τη βούληση μας, με τις πράξεις μας, με το μισοΰπνι μας, με τον ύπνο μας, το μισοξύπνι μας: το κάρμα πλέκεται ακατάπαυστα με τα πάντα. Όταν πεθαίνουμε, το κληρονομεί αυτός ο άλλος που γεννιέται στη θέση μας. 

Ο Ντόισεν, μαθητής του Σοπενάουερ, που αγαπούσε τόσο το βουδισμό, περιγράφει πως γνώρισε στην Ινδία έναν τυφλό ζητιάνο και τον συμπάθησε. Ο ζητιάνος του είπε:

"Αν έχω γεννηθεί τυφλός, φταίνε οι αμαρτίες που έκανα στην άλλη μου ζωή, δικαίως είμαι τυφλός".  
Οι άνθρωποι εκεί υπομένουν τα βάσανα . Ο Γκάντι ήταν αντίθετος στην ανέγερση νοσοκομείων. Έλεγε πως τα νοσοκομεία και τα άλλα κοινωφελή ιδρύματα, απλώς αναβάλλουν την εξόφληση ενός χρέους. Δεν χρειάζεται να βοηθάς τους άλλους. Αν οι άλλοι βασανίζονται, καλώς βασανίζονται, αφού έχουν κάποιο χρέος να ξεπληρώσουν. Η δική μας βοήθεια καθυστερεί την εξόφληση. 

Το κάρμα είναι ένας σκληρός νόμος, αλλά έχει μια περίεργη μαθηματική συνέπεια: αν η παρούσα ζωή μου καθορίζεται απ' την προηγούμενη, τότε κι η προηγούμενη απ' την αμέσως προγενέστερη και ούτω καθεξής επ' άπειρον. 
Μ' άλλα λόγια: το γράμμα ω καθορίζεται απ' το γράμμα ψ, το ψ απ' το χ, το χ, απ' το φ, με τη διαφορά ότι αυτό το αλφάβητο έχει τέλος αλλά δεν έχει αρχή. Γενικά, οι βουδιστές και οι Ινδοί πιστεύουν σ' έναν άπειρο ενεστώτα. Πιστεύουν πως, για να φτάσει μια οποιαδήποτε χρονική στιγμή, έχει ήδη περάσει ένας χρόνος άπειρος. Κι όταν λέω "άπειρος", δεν εννοώ απροσδιόριστος ή αναρίθμητος. Εννοώ, στην κυριολεξία, άπειρος.   
Από τις έξι μοίρες που επιτρέπονται στους ανθρώπους (μπορείς να είσαι δαίμονας, φυτό, ζώο), η πιο δύσκολη είναι να γίνεις άνθρωπος  -κι αυτό είναι κάτι που πρέπει να το εκμεταλλευτούμε, αν θέλουμε να σωθούμε. 

Ο Βούδας φαντάστηκε πως στο βυθό της θάλασσας είναι μια χελώνα, και στην επιφάνεια επιπλέει ένας κρίκος. Κάθε εξακόσια χρόνια, η χελώνα βγάζει το κεφάλι έξω απ' το νερό,  κι είναι εξαιρετικά απίθανο να το περάσει μέσα από τον κρίκο. "Ε, λοιπόν" λέει ο Βούδας, άλλο τόσο σπάνιο είναι να γίνει κανείς άνθρωπος. Οι άνθρωποι πρέπει ν' αξιοποιήσουν αυτό το γεγονός, αν θέλουν να φτάσουν στη νιρβάνα". 
Ποια είναι η αιτία του πόνου, η αιτία της ζωής, αν αρνιόμαστε την ιδέα ενός θεού, αν δεν υπάρχει ένας προσωπικός θεός που δημιούργησε το σύμπαν; Αυτή είναι η έννοια που ο Βούδας αποκάλεσε ζεν. Κι επειδή η λέξη μπορεί ν' ακούγεται παράξενη, ας τη συγκρίνουμε μ' άλλες λέξεις που ξέρουμε. 

Ας αναλογιστούμε, για παράδειγμα, τη βούληση του Σοπενάουερ. Ο  Σοπενάουερ συνέλαβε τον "κόσμο ως βούληση και ως παράσταση"  -Die Welt als Wille und Vorstellung. Υπάρχει μια βούληση που ενσαρκώνεται στον καθένα μας, και αυτή παράγει την παράσταση που λέμε κόσμο. Τη βούληση τη συναντάμε και σ' άλλους φιλοσόφους, αλλά με άλλο όνομα. 

Ο Μπεργκόν μιλάει για την elan vital, τη ζωτική ορμή. Ο Μπέρναρ Σο, για τη life force, τη ζωτική δύναμη, που είναι ένα και το αυτό. Όμως όχι -υπάρχει μια διαφορά: για τον Μπεργκσόν και για τον Σο, η elan vital είναι μια δύναμη που πρέπει να επιβληθεί,  πρέπει συνεχώς να ονειρευόμαστε τον κόσμο, να τον δημιουργούμε συνεχώς. 

Για τον Σοπενάουερ, τον σκοτεινό Σοπενάουερ, και για τον Βούδα, ο κόσμος είναι ένα όνειρο. Πρέπει να πάψουμε να τον ονειρευόμαστε, κι ο μόνος τρόπος για να το κατορθώσουμε, είναι μετά από μακροχρόνια άσκηση. Κατ' αρχάς, έχουμε τα βάσανα, που δεν είναι παρά το ζεν. 
Κι αφού το ζεν παράγει τη ζωή, είναι επόμενο η ζωή να είναι δυστυχισμένη.

Γιατί τι άλλο είναι η ζωή ;  Γέννηση, γηρατειά, αρρώστια, θάνατος -χώρια τ' άλλα βάσανα, περιλαμβανομένου και αυτού που, για τον Βούδα, είναι το πιο αξιολύπητο: να 'σαι μακριά απ' τους αγαπημένους σου.

Πρέπει ν' απαρνηθούμε τα πάθη. Η αυτοκτονία δε χρησιμεύει σε τίποτα, αφού είναι πράξη πάθους. Ο αυτόχειρας μένει για πάντα στον κόσμο των ονείρων. Πρέπει να συνειδητοποιήσουμε πως ο κόσμος είναι ένα όραμα, ένα όνειρο, πως η ζωή είναι ένα όνειρο. Αυτό όμως, πρέπει να το νιώσουμε βαθιά, να φτάσουμε σ' αυτό μέσα από ασκήσεις διαλογισμού. Στα βουδιστικά μοναστήρια, μία απ' αυτές τις ασκήσεις είναι η εξής:
Ο νεόφυτος πρέπει να βιώνει κάθε στιγμή της ζωής του, να τη βιώνει έντονα. Πρέπει να σκέφτεται: "Τώρα είναι μεσημέρι, τώρα περπατώ στον κήπο, τώρα θα συναντηθώ με τον ηγούμενο". Ταυτόχρονα, όμως, πρέπει να σκέφτεται και πως το μεσημέρι, ο κήπος και ο ηγούμενος δεν είναι αληθινά, όπως δεν είναι αληθινά ούτε ο εαυτός του ούτε οι σκέψεις του. Ο βουδισμός αρνείται το Εγώ.

Το Εγώ είναι μία από τις μείζονες πλάνες. Στο σημείο αυτό, ο βουδισμός συμφωνεί με τον Χιουμ, τον Σοπενάουερ και τον δικό μας Μασεδόνιο Φερνάντες. Δεν υπάρχει ένα σκεπτόμενο υποκείμενο, αλλά μια σειρά νοητικών καταστάσεων. Αν πω "σκέφτομαι", κάνω λάθος, γιατί προϋποθέτω ένα σταθερό υποκείμενο και, στη συνέχεια, μια πράξη αυτού του υποκειμένου, δηλαδή, τη σκέψη. Τα πράγματα, όμως, δεν είν' έτσι. Δεν θα 'πρεπε να λέμε "σκέφτομαι', γράφει ο Χιουμ, αλλά "σκέφτεσαι''  -όπως λέμε "βρέχει". Όταν λέμε "βρέχει", δεν υπονοούμε πως η βροχή εκτελεί μια πράξη, αλλά ότι κάτι συμβαίνει. Κατά την ίδια λογική που λέμε "φυσάει", "κάνει κρύο'', "βρέχει", αποφεύγοντας το υποκείμενο, πρέπει να λέμε "σκέφτεται", "υποφέρει".  

Οι νεόφυτοι στα βουδιστικά μοναστήρια υποβάλλονται σε μια αλύγιστη πειθαρχία. Καθένας, πάντως, μπορεί να εγκαταλείψει το μοναστήρι όποια ώρα θέλει. Μου έχει πει, μάλιστα η Μαρία Κοδάμα πως δε σημειώνουν καν τα ονόματα τους. Ο νεόφυτος εισέρχεται στο μοναστήρι, και τον υποβάλλουν σε σκληρή δουλειά. Κοιμάται, και μετά από ένα τέταρτο της ώρας τον ξυπνούν: πρέπει να καθαρίσει, να σκουπίσει. Αν το ξαναπάρει ο ύπνος, του επιβάλλουν σωματικές τιμωρίες. Έτσι θα μπορέσει να σκέφτεται συνέχεια, όχι τα κρίματά του, αλλά τη μη πραγματικότητα των πάντων. Πρέπει, δηλαδή, να ασκείται συνεχώς στη μη πραγματικότητα. 

Πάμε τώρα στο βουδισμό ζεν και στον Βοδιδάρμα. Ο Βοδιδάρμα ήταν ο πρώτος ιεραπόστολος, τον έκτο αιώνα. Ο Βοδιδάρμα ταξίδεψε απ' την Ινδία στην Κίνα, κι εκεί γνώρισε έναν αυτοκράτορα που είχε ενστερνιστεί το βουδισμό και του απαρίθμησε όλα τα ιερά και τα μοναστήρια που είχε χτίσει, καθώς και τους πολλούς νεόφυτους βουδιστές. Τότε ο Βοδιδάρμα του είπε: "Όλα αυτά ανήκουν στον κόσμο της ψευδαίσθησης. Τίποτα δεν είναι αληθινό -ούτε τα μοναστήρια ούτε οι μοναχοί ούτε εσύ ούτε εγώ".  Ύστερα πήγε και κάθισε στα ριζά ενός τοίχου να διαλογιστεί.  

Η θεωρία έφτασε στην Ιαπωνία και διακλαδώθηκε σε διάφορες αιρέσεις, η πιο γνωστή απ' τις οποίες είναι το ζεν. Στο ζεν εφευρέθηκε μια διαδικασία για να φτάσει κανείς στην έλλαμψη. Πρώτα πρώτα, η διαδικασία απαιτεί πολλά χρόνια διαλογισμό. Η έλλαμψη έρχεται ξαφνικά -δεν πρόκειται για μια σειρά συλλογισμών. Εντελώς ξαφνικά, διαισθάνεται την αλήθεια. Η διαδικασία λέγεται σατόρι και συνίσταται σε μια αντίδραση απρόβλεπτη, εκτός πάσης λογικής. 

Εμείς σκεφτόμαστε πάντα με βάση τις σχέσεις υποκείμενο-αντικείμενο, αίτιο-αποτέλεσμα, λογικό-παράλογο, οτιδήποτε και το αντίθετο του, πρέπει να υπερβούμε αυτές τις κατηγορίες. Κατά τους δασκάλους του ζεν, για να φτάσει κανείς στην αλήθεια μέσω της αιφνίδιας έλλαμψης, απαιτείται μια παράλογη απάντηση. Ο νεόφυτος ρωτά τον δάσκαλο του τι είναι ο Βούδας. Ο δάσκαλος απαντά:  "Το κυπαρίσσι είναι το περιβόλι". Αυτή είναι μια εντελώς παράλογη απάντηση που, όμως, μπορεί να διεγείρει την αλήθεια. Ο νεόφυτος ρωτά γιατί ο βούδας ήρθε από τη Δύση. Ο δάσκαλος απαντά: "Τρία κοφίνια ασπρόρουχα". Τα λόγια αυτά δεν έχουν κανένα αλληγορικό νόημα. Είναι εξωφρενική απάντηση, που αποσκοπεί στο να διεγείρει μια αιφνίδια διαίσθηση. Η απάντηση μπορεί επίσης να 'ναι ένα αναπάντεχο χτύπημα. Ο μαθητής ρωτάει κάτι, κι ο δάσκαλος του απαντά μ' ένα χαστούκι. Υπάρχει μια σχετική ιστορία με τον Βοδιδάρμα που, χωρίς αμφιβολία, είναι θρυλική. 

Ο Βοδιδάρμα συνοδευόταν από κάποιον μαθητή του που όλο του έκανε ερωτήσεις  και ποτέ δεν έπαιρνε απάντηση. Ο μαθητής προσπάθησε να διαλογιστεί και, μετά από λίγο καιρό, έκοψε τ' αριστερό του χέρι και το παρουσίασε στο δάσκαλό του σαν απόδειξη πως ήθελε να γίνει μαθητής του. Ο δάσκαλος, χωρίς να δείξει το παραμικρό ενδιαφέρον για το γεγονός που, στο κάτω κάτω, ήταν ένα γεγονός σωματικό, ένα γεγονός ψευδαισθητικό, του είπε: -  "Τι θέλεις ;"   Κι ο μαθητής απάντησε: "Πάει πολύς καιρός που ψάχνω για το νου μου, μα δεν τον έχω βρει ακόμα".  Τότε του είπε ο δάσκαλος: "Δεν τον βρήκες, γιατί δεν υπάρχει". Εκείνη τη στιγμή, ο μαθητής κατάλαβε την αλήθεια, κατάλαβε πως το Εγώ δεν υπάρχει, κατάλαβε πως τίποτα δεν είναι πραγματικό. Λίγο-πολύ, σ' αυτό το σημείο έχουμε την ουσία του βουδισμού ζεν. 

Είναι πολύ δύσκολο να εξηγήσεις μία θρησκεία. Πόσο μάλλον μια θρησκεία τής οποίας δεν είσαι οπαδός. Θαρρώ πως το πιο σημαντικό στο βουδισμό δεν είναι οι γοητευτικοί του θρύλοι, αλλά το σύστημα κανόνων του -ένα σύστημα, που όχι μόνο είναι εφαρμόσιμο, αλλά και δεν απαιτεί από μας τον ασκητισμό.  Απεναντίας, μας επιτρέπει ν' αφεθούμε ασύστολα στη σαρκική ζωή. Το μόνο που ζητά από μας, είναι ο διαλογισμός -ένας διαλογισμός που δεν έχει τίποτα να κάνει με τα κρίματά μας, με την περασμένη μας ζωή. 
Ένα από τα θέματα διαλογισμού του ζεν είναι να σκέφτεται πως η περασμένη σου ζωή ήταν μια ψευδαίσθηση.

Αν ήμουν βουδιστής μοναχός, θα σκεφτόμουν αυτή τη στιγμή πως μόλις τώρα άρχισα να ζω, πως όλη η περασμένη ζωή του Μπόρχες ήταν ένα όνειρο, πως ολόκληρη η Παγκόσμια Ιστορία ήταν ένα όνειρο.  Μόνο μέσα από πνευματικές ασκήσεις θα ελευθερωθούμε σταδιακά απ' το ζεν. Άπαξ και συνειδητοποιήσουμε πως το Εγώ δεν υπάρχει, δε θα σκεφτόμαστε πια πως το Εγώ μπορεί να είναι ευτυχισμένο ή πως είναι χρέος μας να το κάνουμε ευτυχισμένο. Θα φτάσουμε σε μια κατάσταση γαλήνης. Δεν υπονοώ μ' αυτό πως η νιρβάνα ισοδυναμεί με αναστολή της σκέψης. Απόδειξη αυτού είναι ο ίδιος ο θρύλος του Βούδα. Ο Βούδας, κάτω απ' την ιερή συκιά, έφτασε στη νιρβάνα και, παρ' όλα αυτά, εξεκολούθησε για πολλά χρόνια να ζει και να διδάσκει.

Τι σημαίνει να φτάσεις στη νιρβάνα ;  Απλούστατα, πως οι πράξεις μας δεν ρίχνουν πια σκιές.  Όσο βρίσκεται κανείς σ' αυτόν το κόσμο, υπόκειται στο κάρμα.  Όλες μας οι πράξεις διαπλέκουν αυτή τη νοητική κατασκευή που λέγεται κάρμα. 
Όταν θα φτάσουμε στη νιρβάνα, οι πράξεις μας δεν θα ρίχνουν πια σκιά, θα είμαστε ελεύθεροι. Ο Ιερός Αυγουστίνος έλεγε πως, όταν σωθούμε, δεν θα έχουμε κανένα λόγο να σκεφτόμαστε το Καλό και το Κακό. Θα πράττουμε συνέχεια το Καλό χωρίς να το σκεφτόμαστε. 

Τι είναι η νιρβάνα ; Σ' αυτή την όμορφη λέξη χρωστάει ο βουδισμός μεγάλο μέρος της υποδοχής που είχε στη Δύση. Φαίνεται αδύνατον η λέξη νιρβάνα να μην περιέχει κάτι πολύτιμο. Κατά λέξιν, νιρβάνα σημαίνει κατάσβεση. Συνεπάγεται δε ότι όποιος φτάσει στη νιρβάνα, κατασβήνεται. Όταν, όμως, κάποιος πεθαίνει, τότε υπάρχει η Μεγάλη Νιρβάνα, και μετά η κατάσβεση. 
Αντίθετα, ένας αυστριακός ανατολιστής σημείωσε πως ο Βούδας χρησιμοποίησε τη φυσική της εποχής του, όπου η έννοια της κατάσβεσης δεν ήταν ταυτόσημη με τη σημερινή. Τότε πίστευαν πως μια φλόγα, ακόμα κι αν σβήσει, δεν εξαφανίζεται: συνεχίζει να ζει, επιζεί σε άλλη κατάσταση. 

Επομένως, νιρβάνα δε σημαίνει κατάσβεση. Σημαίνει πως εξακολουθούμε να ζούμε με άλλη μορφή -μια μορφή, που μας είναι αδιανόητη. Γενικά μπορούμε να πούμε πως οι μεταφορές των βουδιστών δεν έχουν τίποτα να κάνουν με τις μεταφορές των μυστικών που ήταν κατά κανόνα γαμήλιες. 
Όταν μιλά κανείς για τη νιρβάνα, δε μιλά για το κρασί της νιρβάνας ή το ρόδο τής νιρβάναςή το φιλί της νιρβάνας. 

Είναι καλύτερα να την παρομοιάσουμε μ' ένα νησί, ένα βραχώδες νησί ζωσμένο απ' τις θύελλες, να την παρομοιάσουμε μ' έναν ψηλό πύργο ή μ' έναν κήπο. Η νιρβάνα είναι πέρα από μας, είναι κάτι αυθύπαρκτο.

Αυτά που σας είπα απόψε, είναι αποσπασματικά. Θα ήταν παράλογο να επεκταθώ σε μια θεωρία στην οποία αφιέρωσα τόσα χρόνια -χωρίς να καταλάβω πολλά πράγματα- με την πρόθεση να παρουσιάσω ένα μουσειακό αντικείμενο. 

Κατά τη γνώμη μου, ο βουδισμός δεν είναι μουσειακό έκθεμα. Είναι ένας δρόμος για τη σωτηρία -κι όχι μόνο κατά τη γνώμη μου, αλλά και κατά τη γνώμη εκατομμυρίων ανθρώπων. Είναι η πιο διαδεδομένη θρησκεία στον κόσμο, και θέλω να ελπίζω πως με την αποψινή μου παρουσίαση του έδειξα τον πρέποντα σεβασμό.
_____________________________________________ 
Μετάφραση Αχιλλέας Κυριακίδης

απόσπασμα από το  βιβλίο 
"ΧΟΡΧΕ ΛΟΥΙΣ ΜΠΟΡΧΕΣ Δοκίμια" εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα
_________________________________________________________


* Χόρχε Λουίς Μπόρχες  (ισπ. Jorge Luis Borges [προφέρεται Χόρχε Λούις Βόρχες, 
24 Αυγούστου 1899, Μπουένος Άιρες, Αργεντινή - 14 Ιουνίου 1986, Γενεύη, Ελβετία) ήταν Αργεντίνος συγγραφέας και θεωρείται μία από τις σημαντικότερες λογοτεχνικές μορφές του 20ού αιώνα. Παρόλο που είναι πιο γνωστός για τα διηγήματά του (όπου κυριαρχεί το στοιχείο του φανταστικού), ο Μπόρχες ήταν επίσης δοκιμιογράφος, ποιητής και κριτικός.


NeoPerasma